CUỘC XƯNG ĐẠO VÀ TỬ ĐẠO CỦA THÁNH LINH MỤC PHAOLÔ PHẠM KHẮC KHOAN(bị bắt 24-8-1837, xử trảm 28-4-1840)
Trong số các linh mục tử đạo, Cha Khoan là người đối đáp rất nhiều và rất hay với các quan. Người cũng bị giam tù gần ba năm trời nâng đỡ hai thầy giảng cùng bị bắt và tử đạo. Sau đây là bản tường thuật theo những chứng nhân có liên hệ mật thiết với người trong mỗi giai đoạn.
Cha Khoan sinh năm 1771 tại Thôn Trung xã Duyên Mậu tỉnh Ninh Bình, thuộc xứ đạo Phúc Nhạc. Về sau khi cha mẹ người xuống Trại Bò (Phúc Hải) cũng thuộc xã Duyên Mậu thì gia đình mới theo đạo. Cậu Khoan được cố Thạch ở xứ Đông Biên (Hảo Nho - Hiếu Thuận) nhận cho vào nhà thầy. Mẹ người là một người đàn bà đạo đức, khi về già thường được người ta võng đến nhà thờ dự lễ. Gia đình chỉ có cậu Khoan là con ruột, và một người con nuôi làm thầy giảng.
Cuộc đời thơ ấu của Cha Khoan không được thuật lại, chỉ biết rằng khi người làm kẻ giảng thì được chỉ định làm thầy cai coi chủng viện Vĩnh Trị. Không biết người được thụ phong linh mục khi nào, các nhân chứng sống với người ở Vĩnh Trị làm chứng là người có lòng đạo đức, trực tính, vui vẻ với mọi người và hay thương người nghèo. Người rất nhiệm nhặt trong cách ăn mặc. Khi làm linh mục rồi các nhân đức trên càng nổi bật hơn. Mỗi buổi sáng sau Thánh Lễ người chỉ uống trà, và trong ngày ăn hai bữa thanh đạm. Dù có tuổi hay phải làm việc vất vả, người vẫn ăn chay suốt mùa chay. Người không chịu để cho người ta võng cáng mà chỉ đi bộ. Áo quần của người rất đơn sơ bằng vải thường. Tuy nhiệm nhặt với mình song người lại rộng rãi với người khác, nhất là với kẻ khó. Người mua sắm quần áo có khi mua đất làm nhà cho họ nữa. Các bài giảng của người thường là về bổn phận giữ đức trong sạch và công bằng, vì người tin là nếu giữ được hai nhân đức ấy chắc chắn rỗi linh hồn. Với người nhà Đức Chúa Trời thì cha khuyên họ đặc biệt về nhân đức khiêm nhường và vâng lời, năng nghĩ đến Chúa luôn. Với các người xưng tội cha rất từ tốn, siêng năng giải tội dù là về khuya. Đời sống linh mục tận tụy của cha đã thu phục được lòng cảm mến của mọi người. Khoảng 60 tuổi người được bổ nhiệm làm cha xứ Phúc Nhạc, kiêm thêm hai họ Đông Biên, Tôn Đạo và nhà dòng Yên Mới. Dù có ba cha phó giúp, Cha Khoan vẫn đến thăm các họ và nhà dòng mỗi tháng một lần. Người có lòng quý mến bề trên, cứ hai tháng một lần về thăm đức cha.
Cha Khoan bị bắt cùng với hai Thầy Hiếu và Thành tại nhà Đức Chúa Trời ở Đông Biên ngày 24-8 -1837. Lúc ấy người được 67 tuổi. Sự kiện diễn tiến như sau: Sau khi đi thăm kẻ liệt tại Trại Bò, Cha Khoan và hai thầy trên đường về Phúc Nhạc nghỉ lại Đông Biên vài ngày. Tại đây có nhà Đức Chúa Trời nhưng vì bị cấm đạo nên chuyển sang cho phó tổng Dụ đứng tên. Một lý trưởng làng ngoại giáo bên cạnh là ông Lý Trạc vì ghét Tổng Dụ nên chỉ tìm cơ hội tố cáo. Đêm đó Cha Khoan nghỉ lại ở Đông Biên, một tên trộm biết có đạo trưởng đến liền đi báo cho Lý Trạc hay. Ông này sáng sớm đem người nhà đến bắt. Cha Khoan và các chú đang sửa soạn lưới để đi bắt cá nấu cháo thì thấy chung quanh có người bao vây. Cha Khoan liền cho người đi gọi ông Tổng Dụ. Trong khi ấy Lý Trạc đã bắt trói Cha Khoan và hai thầy, còn các người khác ông cho về tự do. Khi Tổng Dụ đến xin với Lý Trạc bỏ qua nội vụ, Lý Trạc không chịu. Ông Tổng Dụ liền đem tiền lên quan huyện Yên Khánh nói là mình bắt được đạo trưởng, đồng thời Lý Trạc cũng làm tờ trình là bắt được đạo trưởng. Quan huyện Yên Khánh bắt cả hai làm chung tờ khai rằng có biết đạo truởng đến làng và viên thơ lại Nguyễn Huy Sách đã bắt được đạo trưởng ở ngoài ruộng. Sau khi bị bắt các đấng bị dẫn giải về tỉnh Ninh Bình ngay.
Theo chứng từ của nhiều người--người nấu cơm, thầy giáo săn sóc người, và chính cai tù--chúng ta được biết chút ít đời sống cực khổ trong tù của các đấng. Ban đầu các đấng phải đeo gông rất nặng, ngày cũng như đêm, cùm chỉ được mở khi dùng thức ăn. Sau này nhờ có tiền đút lót, lính cho đeo gông và xích nhẹ hơn. Trong tù có nhiều bọ và muỗi cắn rất nhức nhối. Cả ba vị có nhiều lúc bị vết cắn làm độc xưng lên. Trong tù mỗi ngày Cha Khoan bắt người nhà thổi nhiều cơm để phân phát cho các người tù khác, khoảng 30 người. Mới đầu những người tù ngoại giáo cứ lẩm bẩm chửi rủa mỗi khi các đấng đọc kinh, nhưng về sau thấy lòng tốt và trìu mến của Cha Khoan, họ lại có cảm tình với người. Hằng ngày các đấng đọc kinh chung với nhau ba lần. Ở trong tù, Cha Khoan thường khuyên nhủ các người tù sửa đổi đời sống. Người đã rửa tội cho một người con của tướng cướp trong tù khi nó sắp chết. Trong các giờ nhàn rỗi Cha Khoan và hai thầy đan thúng để tặng những người đến thăm. các đấng luôn luôn tỏ ra vui tính trong thời gian ba năm bị giam giữ.
Lần đầu tiên quan tuần phủ Ninh Bình ép Cha Khoan quá khóa, người đã thẳng thắn thưa lại: "Quan lớn dậy như vậy chẳng phải".
Quan nói lại: "Sao lại chẳng phải? Ông vâng lời thì sống mà cưỡng lại thì phải chết. Ông có chịu nghe lời không?"
Cha Khoan đáp: "Bẩm quan lớn, quan lớn đã mang ơn đức vua nhiều năm, nếu có giặc đến vua truyền quan đi đánh. Giả như quan sợ chết mà không vâng lệnh vua, lại theo về phe giặc, thì có phụ ơn đức vua không? Tôi đã mang ơn Đức Chúa Trời từ thuở bé mà bây giờ quan lớn giục tôi bỏ Chúa, có phải là điều quấy quá không?"
Nghe vậy quan tuần tức giận vất quạt xuống đất truyền lệnh đánh cha 12 roi.
Lần thứ hai Cha Khoan bị điệu ra trước mặt quan án. Ông này chửi mắng, ăn nói bậy bạ về đạo và bảo Cha Khoan: "Sao ông không chịu nghĩ lại mà biết mình lầm và bỏ đạo, vâng lời vua. Đừng có nghe những thằng tây nữa".
Trước thái độ này Cha Khoan chỉ cương quyết nói vắn tắt: "Sống chết tôi không bỏ đạo".
Thấy không lay chuyển được người, quan tuần họp hội đồng các quan tỉnh để tra xét, khi thì dọa nạt khi thì khuyên lơn mong xúi dục được Cha Khoan bỏ đạo. Cha Khoan vẫn một mực cương quyết không chối đạo. Các quan truyền giam riêng Cha Khoan một nơi, hai thầy một nơi để dễ lung lạc, đồng thời bắt các đấng đeo gông nặng hơn. Quan nói dối rằng hai thầy đã bỏ đạo. Điều này làm Cha Khoan đau khổ mãi cho đến khi có người nói lại là hai thầy vẫn xưng đạo rất anh hùng. Ít ngày sau các quan làm án xử tử người: "Cụ Khoan là đạo trưởng thì phải chém đầu và bêu đầu ba ngày làm bia cho người ta sơï".
Cha Khoan hay tin thì mừng là giờ được về trời đã gần. Nhưng chiếu chỉ của vua Minh Mạng truyền rằng: "Người có tội này lừa dối dân chúng đã lâu, lại không chịu quá khóa thật đáng chết, nhưng vì đã hơn 60 tuổi chẳng còn sống được bao lâu nên phạt nó giảo giam hậu".
Thế là Cha Khoan lại phải giam tù lâu hơn. Trong dịp này Đức Cha Liêu (Retord) gửi cho người một lá thơ dùng những lời lẽ khôn ngoan của người Việt để khích lệ: "Tôi mới nghe biết lệnh vua muốn các quan thử thách cha nhiều lần. Tôi không hoài nghi là cha sẽ chiến thắng, cũng như các lần trước Thiên Chúa ở với cha thì ai có thể chống lại được. Tuy nhiên để giúp cha dễ dàng chiến thắng hơn tôi xin được nói vài lời khuyên nhủ. Nếu những lời của tôi làm tăng thêm lòng can đảm của cha thì tôi cũng được tham dự vào công nghiệp của cha. Thật là có phúc biết bao những cực khổ trong tù. Nhưng cũng thật vô phúc nếu vì yếu đuối mà bỏ mất những khốn khổ đã phải chịu từ lâu. Những đau khổ đắt giá này phải mang lại hạnh phúc trường sinh. Hãy đứng vững trên con đường về trời và trong bàn tay Chúa đã xếp đặt. Một triết nhân đã nói: 'Thà chết còn hơn là chối bỏ lẽ phải. Trong vận may cũng như rủi, người quân tử phải đứng thẳng, không ngả nghiêng bên trái cũng như bên phải, người quân tử không lạc xa con đường đã theo từ trước.'
Cha hãy kiên nhẫn trung thành bất khuất.... Sách tiền nhân có ghi: 'Thà chết vinh hơn sống nhục'. Xin cha xem gương những người chối đạo, họ thật điên rồ, có ai nhắc nhở đến họ nữa. Trái lại khắp bốn phương trời hằng lập lại lời khen ngợi những kẻ chết vì đức tin. Những anh hùng tử đạo giống như tiếng loa từ trời mà mọi người muốn lắng tai nghe hòa điệu của họ. Người chối đạo sống trên đời này tựa như khúc gỗ khô mặc sức cho búa rìu chặt cắt để nuôi ngọn lửa hỏa ngục, trái lại máu các đấng tử đạo tựa như hạt sương chiều làm tươi mát vườn giáo hội và thông báo một mùa gặt phong phú mới. Thật vậy tôi thèm muốn ơn phúc cha được và vinh quang mà cha sắp bước vào vui hưởng. Tôi vẫn còn phải sống giữa kẻ thù của ơn cứu rỗi, giữa những gai góc của thung lũng nước mắt. Các thiên thần Chúa đã nghiêng mình đến gần linh hồn cha hầu có thể đem về đặt vào ngai tòa.
Vinh quang đã được sắm sửa từ trước muôn thuở. Thưa cha, tôi muốn gợi lên cho cha điều đó để khi cha được đón nhận vào lòng Thiên Chúa thì xin nhớ đến chúng tôi... Tôi viết vội cho cha ít lời ước mong chúng trở nên cơn gió thuận đưa cha đến bên bờ quê hương an bình, ước mong chúng như bó hoa thơm tỏa hương quyện chung quanh trái tim vui sướng của cha trong giờ phút giao tranh cuối cùng. Tôi xin cung kính bái chào cha, hôn những gông xiềng của cha và xin cha đừng bao giờ quên tôi".
Cha Khoan vui lòng chịu những sự khổ kéo dài trong tù. Người thường cầu nguyện, suy tưởng về trời, về ơn phúc tử đạo và cũng xin các giáo hữu đến thăm viếng cầu xin ơn tử đạo cho người nữa. Cha Khoan tin chắc rằng sự thống hối làm đẹp lòng Chúa nên ăn chay các ngày thứ Sáu mỗi tuần. Khi mùa thu đến, quen gọi là thu thẩm vì các quan trong triều đình thường xét lại hồ sơ các vụ án, Cha Khoan cũng nhận được một tin mới là vua đã gửi lệnh ngày 22-11-1839 bắt quan tỉnh Ninh Bình phải cố gắng một lần nữa bắt cha quá khóa. Quan cho gọi cha đến nói: "Ông phải biết hoàng đế thương ông vì ông sinh ra ở trong đất nước này. Hoàng đế giam tù ông là để ông hồi tâm sửa đổi để được ơn khoan hồng. Chính hoàng đế đã ra lệnh cho tôi được quyền tha thứ cho ông nếu ông chịu bước qua ảnh thánh giá. Phần tôi, tôi cũng yêu quý ông rất nhiềụ Xin ông hãy vâng lệnh hoàng đế để tôi có thể trả tự do cho ông".
Cha Khoan đáp lại: "Thưa quan lớn, tôi rất cảm kích lòng tốt của người đối với tôi, nhưng tôi buộc phải làm phiền lòng quan lớn mà nói ra lời từ chối. Tuy nhiên tôi dám xin quan lớn cho tôi được biết trước sớm hết sức ngày xử để tôi có thể thu xếp việc riêng trước khi từ bỏ cõi thế này".
Quan hứa với cha là sẽ báo cho cha biết trước và mời cha vào trong công đường để uống trà mở đầu một chiến thuật mới. Quan dùng câu chuyện hỏi han thân mật để lung lay đức tin của cha. Quan nói: "Tôi rất thương tiếc ông, ông hãy làm cho tôi vui mà bước qua ảnh đi".
Cha Khoan ôn tồn thưa lại: "Tôi đã suy nghĩ lời quan nói. Nhưng lạ thay, tôi càng suy đi nghĩ lại thì tôi càng thấy đạo của tôi là đạo thật, càng thấy những lý lẽ mạnh để không chối bỏ mà trái lại càng sẵn lòng tuân giữ cho đến chết. Ngày xưa Hoàng Trợt cũng đã cấm đạo và tôi phải đi ẩn trốn."
- "Hoàng Trợt là ai?"
- "Ông Hoàng Trợt là một người thuộc dòng họ Tây Sơn đã nổi lên dấy nghịch cùng vua Lê. Khi vua Gia Long, phụ vương của đương kim hoàng đế, ra ngoài kinh đô Thăng Long. Sau khi chiến thắng, chúng tôi đã đến bái lạy người thì người đã cho phép chúng tôi tự do giảng đạo Kitô. Vua Gia Long đã nói với chúng tôi như thế này: 'Các ngươi hãy dậy dỗ thần dân của ta cho cẩn thận. Hãy khuyên bảo họ sống hòa thuận mà cầy cấy làm ăn, đừng có theo tên nghịch tặc Hoàng Trợt quấy rối đất nước'. Kể từ đó chúng tôi hết lòng vâng mệnh vua mà khuyên bảo dân chúng bỏ đàng tà, xa tránh các thói hư và luyện tập nhân đức, không ham chơi cờ bạc hay rượu chè say sưa, không hà hiếp aị Chúng tôi cũng khuyên họ thờ kính một đấng tối cao làm chủ trời và đất, cầu nguyện cho hoàng đế và các quan để các vị điều khiển quốc gia được an bình và thịnh vượng. Vậy, nếu tôi từ bỏ Phúc Âm tôi sẽ tránh được cái chết, nhưng khi trở về nhà tôi lại giữ đạo như trước, cả vua lẫn các quan sẽ không hay biết gì. Nhưng làm như vậy không phải là ngay thẳng, vừa không trung thành với Chúa Trời đất mà tôi đã thờ kính cho đến ngày nay, vừa không vâng lời vua Gia Long đã truyền cho chúng tôi giảng đạo Kitô, mà còn lừa dối đương kim hoàng đế nữa và chính quan cũng như tất cả những người đã nghe tôi giảng cũng mắc lừa nữạ Các giáo dân coi tôi như người cha mà nếu họ thấy tôi không kiên tâm và trung thành thì bao nhiêu người trong họ sẽ phải vấp phạm?"
Tới đây quan quay sang nói với các viên nha lại: "Các ông thấy chưa, người can đảm lý sự như thế thì làm sao mà ép buộc được!"
Rồi quay qua nói với Cha Khoan: "Tôi biết rõ ông sẽ không thay đổi quyết định, nhưng tôi nghĩ tôi có thể dễ dàng khuyên dụ được hai người học trò của ông. Tôi đã cho gọi họ đến trước vì sợ rằng họ thấy gương của ông mà bắt chước vững lòng. Nhưng tôi không thành công, họ cũng tỏ ra một mực cương quyết như ông. Nhưng hãy nói cho tôi, ông có muốn sống không?"
- "Thưa quan, nếu quan thương tôi và để tôi sống thêm thì tôi đội ơn quan, vì có ai mà không thích sống? Các loài vật không có trí cũng còn sợ chết phương chi con người biết rõ giá trị sự sống lại càng sợ hơn. Nhưng chết vì đấng đã tạo dựng nên mình thì người Công Giáo tin rằng sẽ được thưởng bội hậu ở trên trời, hơn mọi sự ở dưới thế gian này".
- "Biết vậy, nhưng làm sao biết có thiên đàng?"
- "Thưa quan, hoàng đế cai trị đất nước này không có những tước vị, chức quyền để thưởng cho các người tôi trung sao? Cũng vậy Chủ Tể vạn vật lại không có phần thưởng nào dành cho những người trung thành đến chết sao? Vậy những phần thưởng và nơi được thưởng ấy chúng tôi gọi là thiên đàng".
- "Nhưng làm sao ông biết được có một Chúa chủ tể trời đất?"
- "Thưa quan lớn, không cần phải đi đâu xa để biết điều đó. Vũ trụ như một cuốn sách mở dậy cho con người nếu biết nhìn ngắm những kỳ công tuyệt vời của thiên nhiên thì cũng dễ dàng nhận ra có người đã tác tạo nên, có một Chúa Tể cai quản. Chính vị đó chúng tôi gọi là Chúa trời đất và chúng tôi thờ kính Người".
Quan tán thưởng và đồng ý với những lời lẽ Cha Khoan vừa nói. Ông quay qua các nha lại và bảo họ: "Ông này nói nhỏ nhẹ nhưng những điều ông nói thật là cao đẹp. Ông ta không phải là một người thường đâu, ông xác tín có thiên đàng".
Với Cha Khoan, quan nói: "Tôi thú thật khi nghe ông nói thì trong lòng cảm xúc muốn cứu ông. Nhưng luật nước rất nghiêm ngặt. Nếu ông không bước qua ảnh thì chắc chắn ông phải chết. Ông có giận ghét Cha Duyệt là người đã vâng lệnh vua mà quá khóa không?"
- "Không, đạo chúng tôi cấm sự giận dữ và ghen ghét."
Quan lại nói với nha lại: "Thật là một điều lạ, trong đạo này người ta không giận dữ không ghét bỏ ai. Thật lạ".
Quan lại hỏi Cha Khoan: "Cha Duyệt còn có thể lên thiên đàng được không?"
- "Người còn có thể miễn là người thống hối và làm việc đền tội".
- "Phần tôi, tôi nghĩ là cha đó không thể vào thiên đàng được bởi vì khi ông thấy cha đó tới cửa thì ông sẽ lấy hết sức mà xô xuống".
- "Không, chúng tôi không bao giờ xua đuổi cha đó như thế và dù chúng tôi có muốn làm như vậy thì cũng không được".
- "Tại sao?"
- "Thí dụ, có một quan lớn vẫn ngồi chung một chiếu với quan, nhưng thình lình làm mất lòng vua vì bị tố cáo là phản nghịch. Tức thì vua cất chức tước và giáng xuống làm lính quèn. Nhưng ngay khi ông quan ấy hối lỗi và cố gắng lập công để được tha thứ. Sau nhiều việc tốt lành của ông, vua gia ân và phục chức cũ cho ông ta, ông trở lại ngồi cùng một chỗ với quan. Vậy trong trường hợp đó quan có còn giận ghét ông ta nữa không? Quan có dám xua đuổi ông ta trong khi hoàng đế đã tha thứ vì những việc lành ông ta đã làm? Cũng vậy chúng tôi không có thể xua đuổi Cha Duyệt khỏi thiên đàng nếu cha đó đã thống hối và được Chúa Trời đất tha thứ".
- "Đủ rồi! Ông đã thắng tôi, ông không phải là một người tầm thường".
Các quan thấy không còn cách nào chinh phục được nữa thì làm án cho người phải xử tử. Lần này vua Minh Mệnh châu phê ngay. Nhưng đầu năm 1840 quan tuần vũ bị gọi về kinh đô nên việc thi hành án lại phải trì hoãn đợi quan mới về nhậm chức. Khi quan mới về cũng cho đòi Cha Khoan và hai thầy ra công đường, dụ dỗ ép buộc bỏ đạo. Ông nói với các đấng: "Nếu các ông theo lời khuyên của tôi, các ông được sống, nếu không chẳng còn hy vọng cứu chữa, chắc chắn phải chết. Hãy nghĩ lại đi".
Cha Khoan đáp: "Chúng tôi đã suy nghĩ nhiều rồi, quyết tâm của người Kitô không có thay đổi, vả lại bản án của chúng tôi đã có sẵn, chúng tôi được thỏa nguyện khi vua châu phê. Còn đạp ảnh thì không bao giờ, bởi vì đó là Chúa chúng tôi thờ. Nếu chỉ vì muốn sống mà phạm một tội ác khác, chúng tôi đã không chờ lâu tới lúc này".
Nghe vậy quan tuần vũ mới ấn định ngày 28-4- 1840 sẽ đem ra hành quyết.
Các anh hùng xưng đạo chuẩn bị cuộc chiến cuối cùng bằng lời cầu nguyện và bác ái. Cha Khoan còn năm lạng bạc đem phân phát cho các người tù và binh lính canh, chào từ giã họ. Tới ngày xử, khi sĩ quan đến ngục để điệu đi thì mọi người trong tù khóc lóc. Cha Khoan ban phép lành cho mọi người rồi cất lên bài ca chúc tụng Chúa. Ra tới thành phố gặp đám đông, Cha Khoan dừng lại nói với đám đông: "Anh chị em đừng thương tiếc cho số phận của chúng tôi, chúng tôi vô tội, chúng tôi không làm gì chống lại vua hay luật lệ quốc gia. Lỗi duy nhất mà họ trách là chúng tôi là người Kitô. Chúng tôi chết vì không chịu từ bỏ đạo Chúa Giêsu là đạo chân thật. Với quý ông quý bà theo chúng tôi và nhìn máu chúng tôi tuôn đổ hãy suy nghĩ đến sự cứu rỗi, hãy trở về nhà bằng an".
Hai quan lớn cỡi hai con voi, hai quan nhỏ cỡi ngựa và đông binh sĩ làm thành vòng tròn để ba vị tử đạo ở giữa rồi tiến về nơi xử là Lò Gạch tại Ninh Bình. Tới nơi, Cha Khoan lại lên tiếng nói: "Chúng ta hãy thờ lạy tôn kính yêu mến Thiên Chúa, Chủ Tể trời đất, vì yêu Người mà chúng tôi phải chết. Chúng tôi cầu chúc đức vua được giầu sang phú quý cai trị muôn năm và chớ gì người ngưng cuộc bách hại đạo trời là đạo duy nhất mang lại hạnh phúc."
Sau đó các lý hình sửa soạn, Cha Khoan bắt hát lên ca khúc vui mừng "Alleluia! Alleluia!". Phần quan giám sát, ông nói với ba vị tử đạo: "Máu các ông xin đừng đổ trên đầu chúng tôi, chúng tôi không phải là người giết các ông".
Giáo dân trải chiếu cho ba vị ngồi lên trên. Lính đến tháo gông xiềng, trói hai tay đàng sau nhưng không buộc vào cọc. Cai đội hình, theo đạo Phật, lấy nước đổ xuống đất và niệm: "Nam mô a di đà Phật". Rồi nghiêng về phía các đấng nói: "Tội phạm đến các đấng không phải là tại tôi, xin đừng thù oán".
Tiếng trống thứ ba vừa dứt, các lý hình vung đao chém. Họ chém Cha Khoan ba phát mới đứt đầu. Người lý hình cầm lấy đầu dưới đất giơ cao lên rồi lại bỏ xuống. Thầy Huân nhấc lên đặt vào trong vạt áo và lấy xác đem về an táng tại Phúc Nhạc.
Lòng tôn kính vị anh hùng tử đạo đã thúc đẩy giáo dân cầu xin nhờ các đấng bầu cử. Nhà dòng Mến Thánh Giá và y sĩ tại đây đã quả quyết rằng chị Mến được khỏi mụn độc cách lạ.
